Slimme Wijken Aanpak helpt gemeenten in ambitie naar aardgasvrij wonen

Alle woningen energieneutraal in 2050. Het is één van de grootste uitdagingen in de gezamenlijke ambitie om fossiele brandstoffen definitief uit Nederland te weren. Gemiddeld genomen gaat het om 1.000 woningen per werkdag. Wie de letters van het Klimaatakkoord erop naleest, ziet al snel dat lokale bestuurders een belangrijke rol hebben in het verduurzamen van die gebouwde omgeving. Gemeenten worden geacht om de regie te pakken. Bij voorkeur op wijkniveau, omdat op die manier meer snelheid gemaakt kan worden. En dat is nodig ook, want de opdracht liegt er zoals gezegd niet om.

Nederland is opgedeeld in 30 regio's die ieder een regionale energie strategie (RES) ontwikkelen. Dat is de regionale vertaling van de afspraken uit het Klimaatakkoord voor energie en de gebouwde omgeving. Deze strategie vormt weer het uitgangspunt voor de Transitievisie Warmte, die gemeenten nu aan het vormgeven zijn. Hierin beschrijven ze hoe wijken van het aardgas af kunnen en wanneer precies. Voor de wijken die binnen 10 jaar aan de beurt zijn, moet ook al worden aangeven welke warmte-alternatieven er zijn. Het is de bedoeling dat elke gemeente in 2021 haar eigen Transitievisie Warmte heeft gepresenteerd.

"Voor wat betreft de verduurzaming van de gebouwde omgeving ligt er dus veel op het bordje van de lokale bestuurder", vertelt Cor Brockhoven. Hij is manager Collectieve Duurzame Wijken bij Enpuls, een onderdeel van netwerkbedrijf Enexis. Enpuls heeft als doel om de energietransitie te versnellen. "Gemeenten worden geacht om een visie te ontwikkelen en vervolgens de rol van proces-regisseur op zich te nemen. Maar hoe dat proces er precies moet uitzien, dat zegt het Rijk er niet bij. Kaders en flankerend beleid vanuit Den Haag ontbreken grotendeels, met als gevolg dat veel gemeenten zich afvragen hoe ze moeten beginnen."

En dat blijkt niet de enige zorg die bij lokale bestuurders leeft. Die verkeren volgens Brockhoven in een lastige spagaat. "Als zij hun burgers teveel stimuleren, dan klinkt al snel de kritiek dat gemeente de keuzevrijheid en verantwoordelijkheden van inwoners wil overnemen. Met als risico dat mensen juist afwachtend worden als het om de verduurzaming van hun eigen woning gaat. Doet de gemeente daarentegen te weinig, dan zegt men dat die haar verantwoordelijkheid niet pakt en burgers teveel in onzekerheid laat."

Uit onderzoek van I&O Research blijkt bovendien dat 60% van de inwoners voor het verduurzamen van hun woning rekent op een financiële tegemoetkoming van de gemeente. Of dat ervan komt, is echter nog maar de vraag. Gemeenten geven namelijk massaal aan dat ze dit geld simpelweg niet hebben. "Het risico bestaat dat deze dilemma's en barrières ervoor zorgen dat veel plannen op de plank blijven liggen. De energietransitie krijgt dan niet de snelheid die we zo hard nodig hebben en dat moeten we koste wat kost zien te voorkomen."

Om al die miljoenen woningen de komende jaren van het aardgas af te krijgen, moeten gemeenten dus in beweging komen. Uit onderzoek is gebleken dat veel inwoners wel degelijk bereid zijn om concrete duurzame keuzes te maken, mits hun eigen gemeente daarvoor de juiste kaders schetst. "Veel woningeigenaren hebben de afgelopen jaren al op individuele basis energiebesparende maatregelen genomen. Denk aan extra isolatie en de aanleg van zonnepanelen op het dak. Toch zijn er ook veel woningeigenaren die wachten op een heldere regie vanuit de gemeente en een collectief aanbod. Dat maakt een collectieve wijkaanpak noodzakelijk, waarbij groepen bewoners een concreet handelingsperspectief krijgen aangeboden", aldus Brockhoven.

Om gemeenten vooruit te helpen met dat proces, presenteert Enpuls nu een serie bouwstenen voor een collectieve wijkaanpak. Hiermee krijgt elke gemeente een concreet stappenplan aangereikt dat ze helpt om hele buurten stap voor stap aardgasvrij-ready te maken. "Maar voordat ze hiermee aan de slag kunnen, moet er wel duidelijkheid zijn over duurzame warmtetoepassingen voor een wijk. Daar waar de ene buurt wellicht kan profiteren van restwarmte van een nabij gelegen industrieterrein, geldt voor een andere wijk warmtekoudeopslag als meest ideale oplossing. Die systeemkeuzes moeten eerst gemaakt worden.

Proces Wijkaanpak heet het stappenplan van Enpuls. Dat richt zich in eerste instantie op groepen bewoners die al redelijk gemotiveerd zijn voor wat betreft de verduurzaming van hun woning. En dat niet alleen, ze wonen ook nog eens in min of meer vergelijkbare huizen. Voor gemeenten is het nu nog een flinke uitdaging om dit soort huishoudens goed in kaart te krijgen. Daarom heeft Enpuls een online datatool ontwikkeld die gemeenten in staat stelt om kansrijke groepen bewoners te identificeren. "Het gaat dan om data die betrekking heeft op sociale en demografische kenmerken van een buurt of wijk. Dan kun je bijvoorbeeld denken aan de financiële mogelijkheden van woningeigenaren. Deze Slimme Wijken Tool komt met een score die de te verwachten adoptiegraad in een bepaalde buurt weergeeft", zegt Brockhoven. Met die informatie kunnen lokale bestuurders besluiten welke wijken het meest kansrijk zijn om als eerste mee aan de slag te gaan. "Dat is belangrijk, want goed voorbeeld doet volgen. We hebben snel concrete voorbeelden nodig die laten zien hoe het werkt en dát het werkt."

Als volgende stap in het proces zijn er verschillende woningtypen geïdentificeerd. Enpuls heeft voor elk van die woningtypes de duurzame opties in kaart gebracht. Dit biedt gemeenten houvast. Zij kunnen hiermee in één keer grote groepen bewoners informeren, met informatie die is toegespitst op het type huis waarin ze leven. Woningeigenaren krijgen zo handelingsperspectief en juist dat is volgens Brockhoven nodig om vaart te maken. Voor wat betreft de duurzame toepassingen is vooral gekeken naar de zogeheten 'geen spijt altijd goed-maatregelen': isoleren, zonnepanelen en in iets minder mate de hybride warmtepomp. In die visie van Enpuls is die broodnodig als tussenoplossing naar een 100% aardgasvrije woning.