Sociale innovatie in energie: de uitdagingen

De energietransitie is een trein die rijdt, en waarvan het de bedoeling is dat zoveel mogelijk mensen opstappen. Hoeveel mensen dit uiteindelijk lukt en in welk tempo, is de vraag. In het kader van de omgevingswet werd in 2016 door de SGP al de zorg uitgesproken dat grote groepen deze trein zouden missen. Niet zozeer uit onwil, maar bijvoorbeeld omdat ze niet in het juiste netwerk zitten, hun dak niet geschikt is om te isoleren, hun gemeente niet acteert of de bestuurder van hun woningcorporatie over weinig daadkracht beschikt. “Als provincie en Enpuls delen we deze zorg, vandaar dat we samen het programma ‘Sociale Innovatie in Energie’ gestart zijn”, legt Martijn uit. “Met als onderzoeksvraag: hoe zorgen we ervoor dat alle inwoners die wíllen ook daadwerkelijk mee kúnnen doen?"

“Met ons projectteam, waarover je meer leest op www.energiewerkplaatsbrabant.nl, ondersteunen we op dit moment 14 projecten. Eén daarvan is het Europese project ECCO in Het Groene Woud, waarbij het doel is in vijf gemeenten 100.000 zonnepanelen te realiseren en grootschalig energie op te wekken in een natuurrijke omgeving. Ook het project met windmolens langs de A16, voortvloeiend uit het eerste energieakkoord in 2011, is erg interessant voor ons. Het betreft hier een top-down project waarbij 25% van de molens eigendom van de samenleving kan worden. Lokale participatie dus, mogelijk gemaakt door provinciaal gezag.

De vragen en uitdagingen waar we in dit project tegenaan lopen, zijn uiteenlopend. Hoe organiseren we het en hoe krijgen we dit eigenaarschap voor elkaar zonder overheidsinstrumenten om dat mee af te dwingen? Van wie is het geld dat de molens waard zijn? Hoe kunnen we efficiënt samenwerken met netbeheerders en hoe krijgen we de omwonenden - die eerder al een A16 inclusief hogesnelheidslijn door de strot geduwd kregen - zover dat ze de windmolens accepteren? En hoe kan iedereen meeprofiteren, wetende dat nu maximaal 15% van de huishoudens geld kan/wil investeren in de energietransitie?”

“Hoe uiteenlopend ook - en of het nu om zonnepanelen, isolatie, collectieve warmteoplossingen of windmolens gaat - in ieder project zien we grofweg dezelfde vijf sociale uitdagingen naar voren komen”, vertelt Martijn. “Of burgers al dan niet kunnen meedoen, gaat verder dan alleen betaalbaarheid of wetgeving. Veel obstakels blijken te zitten in onszelf als mens.”

1. Organisatie
   “Als je - zoals wij in dit programma - het belang van de eindgebruikers in Brabant centraal stelt, is dat een interessante uitdaging. Welke rechtsvorm(en) zet je dan in, wie bepaalt wat, hoe werk je samen en wie verdient het geld? Als de overheid een stuk voorfinanciering doet, wil ze niet hebben dat de opbrengst naar een selecte groep mensen gaat maar dat iedereen mee kan doen. Hoe borg je dat bij het opzetten van een collectief warmteproject? Kortom, punt 1 gaat veel over rollen en taken van inwoners, marktpartijen en overheden en de wijze waarop een langjarige samenwerking, die de energietransitie vraagt, wordt vormgegeven.”
   
2. Financiering
   “Een vaak gehoord gezegde is ‘iedereen wordt er beter van, niemand rijk’. Hoe zorgen we dat iedereen geld heeft voor investering in de eigen woning of dat mensen mee kunnen doen met het verwerven van een stukje eigendom in een windmolen-/zonnepark of collectieve warmte? We weten dat 15% van de huishoudens in Brabant bereid is meer dan 5000 euro aan zonnepanelen of andere verduurzamingsmaatregelen uit te geven. 85% kan of wil dus niet! En mensen lenen niet graag, zeker niet voor iets wat je niet op korte termijn terugziet of nodig hebt.
   
   Het NIBUD adviseert huishoudens bovendien geld achter de hand te houden voor magere tijden. In iedere pilot wordt daarom wel geëxperimenteerd met financiële instrumenten om de toegang tot de energietransitie te verruimen. Of dit nu om gebouwgebonden financiering gaat, voorfinanciering van een collectief zonneveld/windmolenpark of bijvoorbeeld het verhuren van energiemaatregelen met recht van koop. Want, zoals bij de windmolens langs de A16 ook als bezwaar werd geopperd, als je alles laat financieren door rijke inwoners gaat de winst ook daarheen en worden zij alsmaar rijker.”
3. Wet- en regelgeving
   Hoe zit het met de wetten en regels en de toepasbaarheid daarvan? “In de energietransitie draait alles erom van centraal naar decentraal te gaan. Te veel landelijke regulering lijkt niet wenselijk, historisch centraal georiënteerde wetgeving zit soms dwars. In het voorbeeld van de windmolens bleek dat de wet zo gebouwd is dat de overheid niet kan eisen van een bedrijf dat ze een deel aan de samenleving afstaat. Dat het toch gelukt is die molens óók van de inwoners te laten zijn, is omdat vanuit de wensen van bestuurders en omgeving is gekeken naar hoe het wel voor elkaar te krijgen is. Waar een wil is, is een weg of een omweg!”
4. Infrastructuur
   “Voor gas en stroom liggen de meeste verbindingen er. Voor warmte nog zeker niet. Voor een energiesysteem met veel decentraal duurzame productie ligt het in de lijn der verwachting dat veel slimme oplossingen nodig zijn om vraag en aanbod bij elkaar te brengen. Dat is niet alleen een technische uitdaging, maar ook een sociaal economische. En dat vraagt om planning en tijdige afstemming met vaak nieuwe samenwerkingspartners. “In de pilot met windmolens ontdekten we eigenlijk te laat dat het aansluiten van de windmolens op het energienet stukken efficiënter had gekund. Een goede samenwerking tussen gemeenten, netbeheerder, ontwikkelaars en provincie is hieruit voortgekomen.”
5. Human nature
   Wij mensen zijn niet rationeel, maar handelen nog altijd naar onze oerbehoeften. Terwijl we dankzij overvloed al lang geen jagers of verzamelaars meer hoeven zijn, zijn we nog steeds gericht op schaarste. Bovendien is de factor reputatie belangrijk in onze hedendaagse maatschappij. Het hebben van mooie spullen, een grote auto en op wereldreis gaan, geeft status. Geitenwollensokken hebben daarentegen een negatief imago. Dit vijfde punt, het snappen van het handelen van de mens, is volgens Martijn een van de grootste struikelblokken in de energietransitie. Na technische oplossingen (1) en betaalbaarheid (2) wordt de human nature, het kennen van menselijke emoties en gedrag, de derde succesfactor genoemd.
   
   “Is een maatregel nut of noodzaak? Veel Nederlanders roepen nog steeds dat we zo’n klein land zijn en dat die paar windmolens of enkele tonnen CO2-besparing door te stoppen met aardgas niets uitmaken voor de klimaatverandering. Willen we dat meer mensen mee de goede kant op gaan, dan moeten we inspelen op onze drijfveren en innerlijke natuur. Verliesaversie en status quo blijken belangrijk voor ons. We houden het liefst wat we nu hebben en houden niet van onzekerheid. Gedragsverandering vraagt dus om sterkere argumenten dan ‘je kunt er 100 euro mee verdienen’.”

“De stap naar aardgasvrij is te groot voor de meeste mensen”, vindt Martijn. “Willen we participatie, dan hebben we te maken met bovenstaande vijf punten. Als in punt 1, 2, 3 of 4 al blokkades zitten, omdat iemand bijvoorbeeld geen plek of geld heeft voor het aanpakken van de eigen woning, kan hij of zij ook niet deelnemen. In het betrekken van bewoners bij gemeentelijke plannen en besluiten, zijn alle randvoorwaarden en de juiste taal van belang. Benader bewoners als mens én als consument. En ja, daar komt de evolutionaire gedragspsychologie, zoals hierboven beschreven, van pas. De mens is gericht op vandaag, niet op morgen. Op zichzelf en niet op het collectief. Laten we hier rekening mee houden bij het bruggen slaan tussen nu en de lange termijn.”

“Voor mij is de energietransitie een succes als iedereen mee kan doen, net als nu het geval is bij stroom en gas”, aldus Martijn. “Er zijn nog genoeg obstakels op te ruimen, dat is de eerste taak. Er draait nu niemand aan de knoppen van een betaalbaar en goed georganiseerd energiesysteem, waardoor het voor veel mensen nog buiten bereik ligt. Woon je momenteel in een (vaak kleinere) gemeente die niets kan doen omdat bijvoorbeeld het hele budget naar de zorg gaat, dan heb je pech. Al zou je willen overstappen, de omstandigheden voor meedoen worden niet vanzelf gecreëerd. Idealiter ontstaat er een samenwerkingsverband tussen regio’s, die samen de omstandigheden en middelen creëren om over 5 tot 10 jaar in alle gemeenten optimaal inwoners te betrekken.”

“Het maakt niet zoveel uit om welke reden, als mensen de overstap maar maken. Mensen die geloven en het klimaat willen redden, gaan als eerst participeren. De rest consumeert, en dat doen we om andere redenen dan CO2-besparing, redenen die heel sterk en doorslaggevend kunnen zijn. Neem bijvoorbeeld iets slechts als kinderarbeid. Iedereen is ertegen, maar de meeste mensen hebben wél iets aan dat door kinderhandjes gemaakt is. Waarom? Omdat het zo’n lekker goedkoop kledingstuk was en ze bij aankoop niet over de herkomst nadachten. Dat is geen waardeoordeel, maar gewoon hoe het in de praktijk werkt. Wij mensen willen haalbaar, betaalbaar en makkelijk en het liefst op korte termijn resultaat. We kopen zonder erbij na te hoeven denken of iets goed is. Het zou dom zijn als we de human nature, de menselijke factor, vergeten bij het realiseren van een duurzame energievoorziening.

Want ja, iets ‘gewoon maken’ werkt. Elektrisch rijden was eerst ook onbekend en onbemind, daarna werd de Tesla een statussymbool en inmiddels staan we in de file voor het laadstation. En die zonnepanelen die we een paar jaar terug nog lelijk vonden? Die zijn nu algemeen geaccepteerd en op menig huis te vinden. De mens is in zijn genen een kuddedier, we kopiëren wat anderen doen. En dat we nog steeds jagers en verzamelaars zijn, werd met het nieuwe hamsteren de afgelopen weken maar weer bevestigd.”

Meer informatie over de Energiewerkplaats Brabant vind je hier.

Dit artikel is onderdeel van de blogserie 'de warmte transitie start vandaag'. In deze blogserie laten we experts aan het woord over de overgang van stoken op aardgas naar andere, meer duurzame, vormen van woonhuisverwarming.